ارگ کریم خانی

اَرْگِ کَریمْ‌خانی [arg-e karīm-xānī]، یکی از بناهای زیبای دورۀ کریم‌خان زند (سل‍ 1163-1193ق/ 1750- 1779م) در شیراز که هنوز هم پابرجا ست. کریم‌خان با استقرار در شیراز در 1179ق/ 1765م و انتخاب آنجا به پایتختی، پس از بنای برج و باروی شهر، به ساختن ارگ سلطنتی پرداخت. نقشۀ ساختمان از خود او بود (رجبی، 151). برای بنای ارگ از سراسر ایران هنرمندان و صنعتگران معروف با خانواده‌های خود به شیراز خوانده‌شدند، و با حقوقی خوب به‌کار پرداختند. مصالح ساختمانی نیز، مانند سنگ مرمر و سنگهای دیگر و چوب، از تمامی کشور به شیرازآورده شد. برای حمل این مصالح، ازجمله قطعات بزرگ مرمر از دورترین نقاط آذربایجان، از ارابه و گاه از رودخانه استفاده می‌شد (موسوی، 155 بب‍ ؛ نیبور، 68 بب‍‌ ). 

 ارگ کریم‌خانی که نماهای بیرونی آن با آجر ساخته شده، بنایی است چهارگوش که دیوار پیرامون آن 15 متر بلندی دارد و در هر گوشۀ آن برجی با نقوش آجری ساخته شده است. در گذشته گرداگرد دیوار خارجی خندقی نیز وجود داشته که پهنا و گودی آن به اندازۀ پهنا و بلندی دیوار بوده است. در 3 ضلع درون ارگ3 تالار بزرگ با ایوانهای دوطبقه ساخته شده بود که دیوارهای آنها با نقاشی جانداران تزیین شده بود و برای دیوارها آیینه‌های بزرگی از روسیه و اروپا فراهم آورده بودند. در کنار تالارها اتاقهای بسیاری برای اقامت افراد حرمسرا ساخته شده بود. این مجموعۀ بزرگ حمامی نیز در درون ارگ داشت. علاوه بر اینها در دورۀ قاجاریه نیز برای اقامت والیان فارس، بناهای جدیدی بر تأسیسات ارگ کریم‌خانی افزوده شد (موسوی، همانجا؛ فرانکلین، 54 بب‍ ؛ امداد، 202 بب‍ ؛ مصطفوی، 58). در بالای سردر ارگ در ضلع شرقی که تنها ورودی این بنای بزرگ است، با کاشی‌کاری نسبتاً نامرغوبی مجلس نبرد رستم با دیو سپید نقش بسته است که با اینکه طلیعۀ نقش‌اندازی و مجلس‌سازی به‌کمک موجودات زنده در معماری ایران پس از اسلام است، داغ افول را نیز از نخست بر پیشانی دارد (تحقیقات میدانی). همچنین در کاشی‌کاری دیوار راهرو داخلی ــ به گمان به تقلید از نگاره‌های تخت جمشید ــ کارکنان ارگ درحال حمل میوه با تصویرهایی خام نقش بسته‌اند. کریم‌خان تا زمان ساخته شدن کاخهای دیگر، از عمارت ارگ برای اقامت خود و حرمش استفاده می‌کرد. در دورۀ حکومت پهلوی که از این بنا به جای زندان استفاده می‌شد، آسیبهای جبران‌ناپذیری بر آن وارد آمد.

مآخذ

امداد، حسن، شیراز در گذشته و حال، شیراز، 1339ش؛ رجبی، پرویز، کـریم‌خـان و زمـان او، تهران، 1355ش؛ مصطفوی، محمدتقی، اقلیم پـارس، تهران، 1343ش؛ موسوی اصفهانی، محمدصادق، تاریخ گیتی‌گشا، به کوشش سعید نفیسی، تهران، 1317ش؛ نیبور، کارستن، سفرنامه، ترجمۀ پرویز رجبی، تهران، 1353ش؛ نیز: